پیدایش قهوه در ایران و نقش آن در ادبیات فارسی

تاریخ دقیق ورود قهوه به سرزمین ایران به درستی معلوم نیست؛ اما آنچه از آثار مکتوب به دست ما رسیده است، نشان میدهد در عصر صفویان و به خصوص در زمان شاه عباس صفوی، قهوه خانه ها در شهرهای بزرگ ایران، به ویژه اصفهان رونق و رواج گسترده ای
داشته اند.

این قهوه خانه ها با کارکردهای فرهنگی مهمترین مکان برای عموم مردم و هنرمندان و شعرا بوده اند. حکومت صفوی، مانند حکام گذشته شعر را هنر اول دربار نمی دانست، لذا شاعران این عصر جایگاهی عالی در دربار نداشتند و از سویی دیگر، رشد طبقه متوسط در این عصر و تجمع آنها در قهوه خانه ها، ادبیات و شعر متناسب با خود را می طلبید.

این موارد و عوامل دیگر باعث شد شعر در این عصر از دربار خارج و در میان عامه مردم و در کوچه و بازار و قهوه خانه ها رواج یابد.

از آنجا که ادبیات و اجتماع مدام در حال دادوستد با هم هستند، عناصر موجود در قهوه خانه های این عصر نیز در شعر و هنر این دوره تبلور خاصی یافته است.

.

نگارندگان در این مقاله بر آناند تا نشان دهند قهوه- که از عناصر مهم فرهنگ قهوه خان های است- چگونه در شعر دوره
صفوی تبلور یافته اند؟ و این اشعار چه اطلاعاتی از قهوه خانه های این عصر به دست میدهند؟

.

قهوه و قهوه خانه ها از مهمترین عناصری هستند که در شعر این عصر متبلور شده اند و این اشعار یا در موافقت یا مخالفت با این عناصر نوظهور، سروده شده اند و یا در آنها از این عناصر برای تصویرسازی های هنری تازه و نو استفاده شده است.

این اشعار اطلاعات تاریخی بسیاری را درباره قهوه خانه های عصر صفوی به مخاطب میدهند. روش این تحقیق توصیفی-تحلیلی و ابزار تحقیق نیز تذکره های عصر صفوی و برخی دیوان های شاعران آن عصر است.

.

مقدمه مقاله

جریان شعر در عصر صفوی را می توان با اغماض به دو دسته مهم تقسیم کرد؛ جریان اول شعر رسمی است که در دربارهای گورکانیان هند و صفویان رواج داشته است و شاعران این جریان بیشتر به دقایق و ظرایف شعر فارسی آگاه و با علوم ادبی عصر، آشنا بوده اند، و جریان دوم که در میان عامه مردم ایران و به خصوص در اصفهان رواج داشته است. گروه دوم، بیشتر افرادی بی سواد یا کم سواد از کسبه و تجار و اهل حِرف بوده اند که با علوم ادبی و با دقایق و ظرایف شعر فارسی آشنایی چندانی نداشته اند.

.

تاثیر قهوه خانه ها در شعر غیر رسمی دوران صفویه

یکی از عناصر بسیار رایج در قهوه خانه های دوران صفویه افیون و دیگر مواد مخدر بوده که نه تنها در میان مردم عامی، بلکه حتی در میان درباریان و شاهزادگان نیز بسیار رواج داشته است. تا قبل از دوره صفویه استعمال حشیش در میان حلقه های صوفیان و قلندران شیوع داشت و مردم نیز کم و بیش با آن آشنایی داشتند اما در این دوره تریاک و توتون و تنباکو نیز به جمع این مواد افیونی اضافه شد. به گفته اُلئاریوس: در قهوه خانه مصرف کنندگان تنباکو و نوشندگان قهوه گرد می آیند.

تاورنیه نیز ضمن معرفی قهوه خانه می نویسد: همه ایرانی هایى که بضاعتى دارند، هر روز قبل از ظهر به آن مکان ها مى روند و فوراً یک قلیان و فنجان قهوه به آنها عرضه مى دارند.

.

.

پیدایش قهوه در ایران

قهوه که از گیاهی وحشی به نام کافا در حبشه به دست می آمده، گویا نخستین بار در قرن نهم هجری از آفریقا به یمن برده شده است. به تدریج استعمال این ماده در میان حلقه های صوفیان رواج یافت؛ زیرا آنها را برای شب زنده داری و انجام امور صوفیانه، یاری می داد.

بنابر تحقیق نصراالله فلسفی نوشیدن قهوه در سال ۹۱۷ هجری قمری در شهر مکه متداول بوده و مکان هایی نیز به نام «بیت القهوه» به نوشیدن آن اختصاص داشته است. صفا نیز در این باره نوشته است: چنین محل وقت گذرانی و استراحت نخستین بار در سده نهم هجری در عربستان دایر شد و آن پس از ورود قهوه از حبشه به آنجا بود … احداث اینگونه اماکن به زودی در خاک عثمانی و مصر باب شد و از آنجا در سده دهم هجری به ایران و به اروپا سرایت نمود.
عبداالله ثانی معروف به بهشتی هروی، از شاعران دوران صفوی است که سفرنام های منظوم از او به نام “نورالمشرقین” به دست ما رسیده است. این سفرنامه شرح سفر شاعر، به ولایات شرقی و مرکزی ایران و هندوستان است. وی ضمن توصیف زیبایی های شهر اصفهان، قهوه خانه های آن روزگار را چنین توصیف کرده است:

نه قـــهوه که مجمع ظریفان****در هــــر ضلعش صف حریفان

جمعی به بیان شـــعر مایل****جمعی به ســرود و ساز خوشدل

دارند بتان قـــــهوه خــانه****صد رنگ ادای عاشـــقانــــــه

.

.

شعر هروی اگرچه از نظر فنی و ویژگی های ادبی چندان درخور توجه نیست؛ اما از نظر تاریخی اطلاعاتی را در اختیار مخاطب قرار می دهد. مشاهدات وی نشان میدهد که شاعران در این عصر در قهوه خانه ها آمدوشد داشته و به شعرخوانی می پرداخته اند.
نکته تاریخی دیگر در شعر هروی اجتماع زیبارویان و امردان در قهوه خانه هاست که به رقص و پایکوبی می پرداخته اند و ضمن سرگرم کردن مردم، مخارج خود را نیز از طریق دلستانی از مردم تأمین می کرده اند. در این عصر قهوه خانه های بسیاری در اصفهان وجود داشت، که یکی از مشهورترین این قهوه خانه ها، قهوه خانه طوفان بود که روزانه شاعران بسیاری به آنجا می رفتند.

نوشیدن قهوه در این روزگار برای تفریح و گذراندن اوقات نبوده است. در سفرنامه برادران شرلی در وصف قهوه آمده است: «مزه و بوى خوبى ندارد، ولى گویند که براى صحت مزاج خیلى خوب است».

اعتقاد به اینکه این ماده انرژی زا و مقوی است و تا حدی که کسالت و بی حالی را برطرف می کند، در شعرهای این دوره نیز دیده میشود.

از آنجا که قهوه خانه ها در این دوره، اوقات فراغت مردم را پر می کردند و به رقیبی برای مسجد و مدرسه تبدیل شده بودند، علما گاهی واکنش منفی در قبال آن داشتند.

.

_{منبع مقاله: پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی}